Het nieuwe normaal: Een kerk zonder podium

Presentatie op een webinar over de kerk en corona op 27 november 2020, georganiseerd door het Evangelisch College.

Ik wil beginnen met drie opmerkingen over deze corona-tijd. Corona is helemaal niet zo’n grote crisis voor de kerk. In haar geschiedenis heeft de kerk voor veel grotere crises gestaan. De reden waarom corona toch zo’n impact heeft op de kerk is omdat het iets bloot legt dat al lange tijd niet goed zat. Corona heeft een aftakeling, of vervlakking – of welk woord je ook kiest – versneld die al lang gaande was. Corona is de katalysator.

Ten tweede. Wat deze ontwikkeling lastig maakt is dat deze in het verborgene gebeurt. Ik hoor veel predikanten zeggen dat ze de feeling met een grote groep mensen in hun gemeentes zijn kwijtgeraakt. Ze komen niet naar de diensten, ze laten niets van zich horen. Kijken ze nog wel naar de stream? Zijn ze er straks nog wel als we weer met een grotere groep samen mogen komen? We kijken in de mist.

Ten derde. Corona betekent crisis voor het kerkgebouw want we kunnen dat gebouw niet meer gebruiken zoals we waren gewend. Het kerkgebouw ondergaat hetzelfde lot als het voetbalstadion en het theater. Maar als we het gebouw niet meer kunnen gebruiken is dan direct de kerk in crisis? Valt de kerk samen met het gebouw? Gaan mensen naar de kerk (het gebouw) of zijn ze de kerk?

Deze derde opmerking brengt me bij het woord podium. Het podium is waar het gebeurt en waar de mensen voor komen. In het theater heet dit de bühne, in het voetbal stadion de grasmat. Is de kerk ook een podium met een beperkt aantal mensen op het podium en rijen banken of stoelen voor de mensen die gekomen zijn voor wat er op het podium gebeurt? Wat laat dit zien over wat wij essentieel achten voor de kerk?

De kerk als podium is niet nieuw. Het begon al in de vierde eeuw toen de kerk in het Romeinse Rijk een bevoorrechte positie kreeg en grote gebouwen kon betrekken om diensten te houden voor grotere groepen mensen. Diensten die iets van de pracht en praal uitstraalden van andere religieuze en politieke ceremonies. En zo ontstond het podium in de kerk. Daarvoor kwam de kerk in huizen en kleine ruimtes bijeen en was dit allemaal niet mogelijk.

In de Rooms Katholieke kerk heet het podium het altaar. Daar gebeurt wat zij als de kern van de dienst zien: de mis. Daarin draait het om het sacrament van de eucharistie. Hoe belangrijk dit podium is kunnen we afmeten aan de flinke investeringen van de kerk in altaarstukken. In de geschiedenis zijn steeds de beste kunstenaars aangetrokken om prachtige altaarstukken te maken, fresco’s, schilderijen, beeldhouwwerken.

De Reformatie bracht hier verandering in. Het sola Scriptura bracht een ander podium voort: Het altaar maakte plaats voor de kansel. Daar vanaf de kansel gebeurde het. Daar werd het Woord verkondigd, en de gemeente zat onder het Woord. De priester werd een predikant en de opleiding bestond voornamelijk uit een grondige studie van de Bijbel. In de klassieke kerkgebouwen van de Reformatie kan je nog steeds geweldig mooie kansels vinden met houtsnijwerk van de hoogste klasse.

In de vorige eeuw is een derde vorm van het podium ontstaan. Dat is een leeg podium met volop ruimte voor de band, lampen die het podium in het licht zetten en de zaal donker laten, en grote schermen voor de video beelden. Een leeg podium lijkt goedkoop maar is het niet. Alle kostbaarheden zijn netjes weggewerkt in kabelgoten en al die kabels gaan naar een mengpanel en een regieruimte met dure apparatuur.

Of het nu om de prachtige altaarstukken uit de Middeleeuwen gaat, de fraaie kansels uit de Reformatie of de high-tech apparatuur van nu, deze enorme investeringen laten zien hoe belangrijk het podium voor de kerk is. Op het podium gebeurt wat wij essentieel vinden voor de kerk, of het nu het sacrament is, de preek of de aanbidding. Alle aandacht gaat uit naar het podium. En daar wordt heel veel in geïnvesteerd.

Ondanks de verschillen tussen deze drie podia en de kerkelijke tradities is er ook een enorme overeenkomst: zij zijn allemaal bezig met zenden vanaf een podium. Het is éénrichting verkeer, afgewisseld met het knielen van de gelovigen, het zingen, het opzeggen van de geloofsbelijdenis of het uitspreken van gebeden.

Maar dan nu de lastige vraag die we niet uit de weg mogen gaan. Behoort het podium wel tot de essentie van de kerk? Mijn antwoord vanuit het Nieuwe Testament is nee. Ik licht er even de eerste brief aan de gemeente van Korinte uit. In die brief beschrijft Paulus de gemeente als een lichaam, waarin de verschillende lichaamsdelen met elkaar samenwerken. Elk lid van het lichaam heeft de gave van de Geest ontvangen om bij te dragen aan de opbouw van het lichaam (hoofdstuk 12). En hoe praktisch Paulus hiermee omgaat blijkt wel als er problemen zijn rondom de viering van het avondmaal en de eenheid van de gemeenschap ondermijnd wordt door bepaalde praktijken (hoofdstuk 11). En als de gemeente bijeen is dan staat hij niet toe dat een aantal geest vervulde mensen eenzijdig in tongen spreekt (hoofdstuk 14). Het gaat hem erom dat velen iets bijdragen (14:26). En dan is er ook nog het bekende hoofdstuk 13 over de liefde. Het staat daar niet voor niets tussen die hoofdstukken over gemeenschap.

Het beeld van de gemeente dat in deze brief naar boven komt is niet dat van een podium waar enkelen aan het zenden zijn naar het overgrote passieve deel van de gemeente, maar van een kring mensen, een gemeenschap die elkaar opbouwt in het geloof. Gedurende de eerste drie eeuwen investeerde de kerk in gemeenschap waarin de leden verschillende rollen vervulden. De kerk had geen andere keus omdat openbare en publieke gebouwen niet tot hun beschikking stonden. Ze moesten het doen met hun eigen huizen. Zij gingen niet naar de kerk, zij waren met elkaar de kerk.

Wat dus als het Nieuwe Testament de nadruk legt op gemeenschap en wij een enorme fascinatie hebben met het podium? Deze fascinatie wordt door deze corona-tijd pijnlijk bloot gelegd. Wat gingen de meeste kerken doen toen de mensen niet meer naar de kerk konden komen? Investeren om dat wat er op het podium gebeurt te streamen. Maar nu na ruim 8 maanden nemen de zorgen van het afbreken van onderlinge gemeenschap toe. Met zenden vanaf een podium bouw je geen gemeenschap. Begrijp me goed, ik ben niet anti-podium. In onze gemeente hebben we een heel groot podium en wij streamen onze diensten al bijna 6 jaar. Maar corona legt nu wel pijnlijk bloot dat wij veel te weinig geïnvesteerd hebben in de onderlinge gemeenschap. Een volle kerkzaal met een podium waar mooie dingen gebeuren schept nog geen gemeenschap.

Wat is de weg die we moeten gaan? Niet terug naar voor corona! Maar vooruit, bouwen aan gemeenschap en minder podium. Het beeld dat ik hierbij heb is een kring van mensen die elkaar aankijken en niet rijen stoelen of banken met mensen die naar een podium kijken. Nu we maar met 30 mensen samen kunnen komen hebben we volop gelegenheid om te experimenteren om het samenzijn anders te vieren. Er is nog steeds gelegenheid voor een preek, maar dan bijvoorbeeld met gelegenheid voor reacties of vragen vanuit de kring. In een groep van 30, en zelfs 60 is zo veel meer inbreng van mensen mogelijk zodat we dichter bij de woorden komen die Paulus over de gemeente schrijft: Wanneer u samenkomt draagt iedereen wel iets bij ( 1 Kor 14:26). En hoe meer we nu van de gelegenheid gebruik maken om te experimenteren des te makkelijker het straks wordt om meer aan gemeenschapsvorming te doen als we met grotere groepen weer bijeen kunnen komen. De kerk is geen gebouw met een podium maar een gemeenschap, een familie waarin de maatschappelijke verschillen wegvallen. De kerk is de plek waar Christus ons samenbindt en samenhoudt ook als meningsverschillen over grote thema’s ons uit elkaar dreigen te drijven. De kerk is een gemeenschap die uit meerdere generaties bestaat. De kerk is een diverse en kleurrijke gemeenschap van allemaal bijzondere en unieke mensen met hun eigen verhaal en hun eigenaardigheden. Dan komt het erop aan om 1 Korintiërs 13 in de praktijk te brengen. En wanneer wij dan groeien in de liefde dan worden de woorden van Jezus waar: Aan jullie liefde voor elkaar zal iedereen zien dat jullie mijn discipelen zijn (Joh 13:35). En hiervoor heb je geen podium nodig.